CHEŁM

Z Encyklopedia Gdańska
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania

< Poprzednie Następne >
Dzielnica Chełm na tle administracyjnego podziału miasta Gdańska do 2018
Przebieg granicy dzielnicy Chełm do 2018
Dzielnica Chełm po podziale w 2018
Chełm, fragment widoku Gdańska z 1739
List burmistrza i Rady Miasta Chełm, 1783
Błąd przy generowaniu miniatury Chyba brakuje pliku /home/fundacjagdansk/domains/fundacjagdanska.hostingsdc.pl/public_html/images/9/9a/1940-1941_Chełm.jpg
Budowa osiedla mieszkaniowego na Chełmie, 1941

CHEŁM, dzielnica Gdańska ( administracyjny podział). Granice dzielnicy. Według statutu dzielnicy z 24 IV 2014 jej granicę stanowią: „granica administracyjna miasta od ul. Świętokrzyskiej do zabudowanej części ul. Borkowskiej (z tą ulicą), następnie biegnie na wschód w stronę Traktu Św. Wojciecha. Przed Traktem Św. Wojciecha skręca na północ i na tyłach budynków z tym adresem dochodzi do Parku Oruńskiego i między ulicami Diamentową i Platynową oraz Granitową i Działyńskiego dochodzi do ul. Małomiejskiej (z tą ulicą). Od ul. Małomiejskiej kieruje się na północ do ul. Ptasiej, a następnie na wschód między Ptasią, a Hebanowskiego do ul. Zamiejskiej. Tam granica skręca na północ i zapleczem ogródków działkowych przecina ul. Cienistą na wysokości ul. Bitwy pod Lenino. Następnie za ul. Cmentarną dochodzi do ul. Stoczniowców, lasem Biskupiej Góry dochodzi do ul. Armii Krajowej, a potem na zachód tą ulicą do skrzyżowania z ul. Łostowicką. Tam skręca na południowy wschód i wzdłuż ul. Nowej Łódzkiej (al. Havla) przecina ul. Świętokrzyską i zmienia kierunek na południowy zachód do ul. Wielkopolskiej, gdzie ponownie zmienia kierunek na północno-zachodni do granicy administracyjnej miasta na ul. Świętokrzyskiej”.

Uchwałą Rady Miasta z 30 VIII 2018 z dzielnicy Chełm wydzielono nową dzielnicę, Orunia Górna–Gdańsk Południe. Po tej zmianie, według nowego statutu, granicę dzielnicy „stanowi granica administracyjna miasta od ul. Świętokrzyskiej do zabudowanej części ul. Borkowskiej (z tą ulicą), a następnie biegnie na wschód w stronę Traktu Św. Wojciecha. Przed Traktem Św. Wojciecha skręca na północ i na tyłach budynków z tym adresem dochodzi do Parku Oruńskiego i między ulicami Diamentową i Platynową oraz Granitową i Działyńskiego dochodzi do ul. Małomiejskiej (z tą ulicą). Od ul. Małomiejskiej kieruje się na północ do ul. Ptasiej, a następnie na wschód między Ptasią, a Hebanowskiego do ul. Zamiejskiej. Tam granica skręca na północ i zapleczem ogródków działkowych przecina ul. Cienistą na wysokości ul. Bitwy pod Lenino. Następnie za ul. Cmentarną dochodzi do ul. Stoczniowców, lasem Biskupiej Góry dochodzi do ul. Armii Krajowej, a potem na zachód tą ulicą do skrzyżowania z ul. Łostowicką. Tam skręca na południowy wschód i wzdłuż Nowej Łódzkiej przecina ulicę Świętokrzyską i zmienia kierunek na południowy zachód do ul. Wielkopolskiej, gdzie ponownie zmienia kierunek na północno-zachodni do granicy administracyjnej miasta na ul. Świętokrzyskiej”.

Dzieje. Pierwotnie część należącej do biskupów włocławskich wsi Górka ( Biskupia Górka), z której w 1356 po stronie zachodniej wydzielono wieś Nową Górkę, w 1437 graniczącą z Orunią, Ujeściskiem i Siedlcami, zwaną wówczas Nova Gorka alias Stolzenberg, czyli Wyniosła Góra, spolszczoną po 1949 na Chełm. Po zniszczeniu w 1414 dworu włodarza biskupa na Starej Górce (Biskupia Górka), kolejny wzniesiono na Nowej Górce. W 1437 wieś miała 202 ha; 1518 – 218 ha i karczmę. W 1471 biskup włocławski Jakub z Sienna utworzył tu sołectwo. W 1589 biskup Hieronim Rozrażewski wyznaczył na jego potrzeby cztery łany, w tym trzy ściśle podporządkowane biskupom, a tylko jeden – sołtysowi. Funkcjonowała także – złożona z sześciu ławników, notariusza i instygatora – ława z sołtysem (w dokumentach zamiennie nazywanym wójtem) na czele. W 1518 odnotowano po raz pierwszy nazwę Stolzenberg. W 1520 wieś spalono podczas obrony Gdańska w trakcie wojny polsko-krzyżackiej.

W 1523 bp Maciej Drzewicki wydzierżawił tutejszą karczmę Michałowi Heisemu i jego potomkom. Kolejną karczmę w 1623 za zgodą biskupa włocławskiego Macieja Łubieńskiego postawił szlachcic Mateusz Nawrocki. W latach 1569–1570 stacjonowały w Chełmie blokujące Gdańsk polskie oddziały wojska koronnego, towarzyszące królewskiej komisji pod przewodnictwem biskupa włocławskiego Stanisława Karnkowskiego. W efekcie w 1570 ogłoszono tzw. statuty Karnkowskiego, czasowo ograniczające uprawnienia morskie Gdańska.

Osadę zniszczono w 1577 podczas oblężenia Gdańska przez wojska króla polskiego Stefana Batorego, który tam właśnie urządził kwaterę główną. W związku z ograniczeniem miejsca pod osadnictwo na Biskupiej Górce, wzdłuż drogi prowadzącej na Chełm (obecna ul. Stoczniowców) powstała część wioski zwana Bischofstal, po raz pierwszy potwierdzona w 1641 (sołtysem nowego osiedla był wówczas Teodor Turbith, jednocześnie karczmarz w Chełmie). W 1667 otrzymała osobny wilkierz, dochody z niej miały służyć kolegium muzyków przy katedrze włocławskiej. Na udostępnionym przez biskupa włocławskiego Macieja Łubieńskiego terenie Biskupiej Doliny osiedlali się pozacechowi rzemieślnicy, zwalczani przez gdańskie cechy. Powstało wkrótce ponad 100 domów. Sławę zdobyła wytwarzana ceramika, m.in. znane w Polsce kafle sztolcenberskie.

Rozwój osady objął z czasem także Górny (właściwy) Chełm i to mimo stale powtarzających się restrykcji i ograniczeń ze strony Gdańska, między innymi przed 1644 okresowej likwidacji połączenia drogowego prowadzącego z Chełmu przez Bischofstal do Zaroślaka oraz zamykania dostępu od strony północno-wschodniej, poprzez Piaskownię (Sandgrube). W 1656 wieś ponownie zniszczono w ramach przygotowań do odparcia szwedzkiego ataku na miasto. W latach 1664–1666 na miejscu zwolnionym przez włodarza biskupa (przeniósł się do Maćków), między obecnymi ul. Stoczniowców od wschodu, Lubuską od północy, Hirszfelda od południa i Biskupa Wronki od zachodu, ufundowano klasztor reformatów z kościołem św. Antoniego. W 1665 biskup włocławski Kazimierz Florian Czartoryski w ramach podziału majątku kościelnego przekazał kapitule włocławskiej jako uposażenie sołectwo w Chełmie, a następnie, co w 1670 potwierdziła Stolica Apostolska, całą wieś.

W 1676 w górnej części Chełmu funkcjonowało 15 browarów. Przed 1694 na wzgórzu zwanym następnie Judenberg (Żydowska Góra) powstał kirkut, cmentarz dla Żydów zamieszkujących należące do Kościoła osady podmiejskie ( cmentarze na Chełmie). Około 1727 istniała tam straż ogniowa. W 1731 z inicjatywy notariusza tamtejszej ławy Andreasa Hochmanna na gruncie naprzeciwko klasztoru reformatów zbudowano za zgodą kapituły włocławskiej szpital pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła dla katolików, zarządzany przez dwóch prowizorów (w 1759 był już w opłakanym stanie). W 1734 Chełm po raz kolejny został zniszczony podczas oblężenia i walk w obronie tronu Stanisława Leszczyńskiego.

W 1751 tzw. kurię (dwór) wójtowską wydzierżawił na 40 lat szlachcic Michał Pastorius (właściciel Smęgorzyna), starosta ujski i stolnik winnicki, z rodziny Joachima Pastoriusa. Od początku dysponowania posiadłością Chełm przynosiła ona kapitule włocławskiej znaczące dochody, od 425 zł polskich w 1665 aż do 42 445 tynfów w 1767, przeciętnie jednak około 5–7,5 tysięcy zł pruskich rocznie (XVIII wieku).

Po I rozbiorze król Fryderyk Wielki utworzył tzw. Zjednoczone Miasto Chełm, mające być konkurencją dla Gdańska. W skład nowego miasta, oprócz Chełmu, weszły Siedlce, Stare Szkoty i Święty Wojciech. W 1772 Chełm liczył 4893 mieszkańców, w 1806 tylko 2657, całe zespolone miasto odpowiednio 10 951 i 8213. W 1807 większa część Chełmu uległa zniszczeniu, liczba mieszkańców spadła do 780. Zarząd zespołu miejskiego przeniósł się na Stare Szkoty. Cegły z rozebranych domów i ratusza przeznaczono na budowę Reduty Napoleońskiej na szczycie Grodziska. W 1813 miasto uległo zagładzie. W 1814 włączone do Gdańska.

W 1831 pusta przestrzeń na wschód od terenów poklasztornych posłużyła za masowy pochówek ofiar epidemii cholery, następnie zlokalizowano tam cmentarz katolicki parafii kościoła św. Józefa, zwany w XX wieku Starym ( cmentarze na Chełmie). W 1869 na Chełmie mieszkało zaledwie 116 osób, w 1912 było 493 mieszkańców. W 1940 rozpoczęto budowę osiedla dla pracowników stoczni, powstały jednopiętrowe bloki wielorodzinne, domki jednorodzinne przeznaczono dla kadry kierowniczej przy Tirpitzstraße (ul. Odrzańska), Graf-Spee-Straße (ul. Łużycka), Weddigenstraße (ul. Lotników Polskich), Brommystraße (ul. Buczka), Scheerstraße (ul. Worcella). Przebieg wojny zahamował dalsze prace. Na cmentarzu pobudowano w latach 1941–1942 kaplicę przedpogrzebową, przy której w 1947 utworzono parafię kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego.

Po II wojnie światowej krótko obowiązywała nazwa Pohulanka (obecna w nazwie ulicy prowadzącej na Chełm od strony Nowych Ogrodów), następnie Wysoka Góra, po 1949 Chełm, dla którego z czasem utarło się nieoficjalne dookreślenie: Stary. W latach 50. XX wieku na zachód od Chełmu powstała willowa zabudowa osiedlowa, z czasem, od nazw ulic, określonego mianem Wzgórze Mickiewicza. Około 1975 doprowadzono gazociąg z gazem ziemnym, założono instalacje gazowe w mieszkaniach. Pod koniec lat 70. XX wieku rozpoczęła się budowa Nowego Chełmu, ówcześnie jednej z największych dzielnic Gdańska, rozlokowanej na gruntach dawnej tzw. Starej Wsi (Altdorf), między Chełmem Starym a Wzgórzem Mickiewicza. SK

Ulice Chełma
Ulica Nazwa historyczna Informacje o nazwie współczesnej Uwagi
Anny Jagiellonki od 28 IX 2000 upamiętnia królową Polski, żonę króla Stefana Batorego (1523–1596)
al. Armii Krajowej od 14 VI 1982
Władysława Biegańskiego po 1945 fragment ul. Lubuskiej obecna nazwa od 19 IV 1977 upamiętnia lekarza i społecznika (1857–1917)
Edmunda Biernackiego od 19 IV 1977 upamiętnia polskiego lekarza i filozofa medycyny (1857–1917)
Bitwy pod Lenino Hipperstrasse,
na pamiątkę niemieckiego admirała Franza von Hippera (1863–1932)
obecna nazwa od 1945
rondo Tadeusza Bolduana (u zbiegu ul. Cienistej, Worcella i Zamiejskiej) od 29 IX 2016
Tadeusza Browicza od 19 IV 1977 upamiętnia lekarza, rektora UJ i członka PAU (1847–1928)
prof. Romualda Cebertowicza od 16 XII 1986
Tytusa Chałubińskiego od 19 IV 1977 upamiętnia lekarza, badacza i miłośnika przyrody tatrzańskiej (1820–1889)
Cienista Neuweinberg od nr. 12 do nr. 30, parzyste, od nr. 21 do końca, nieparzyste
Władysława Cieszyńskiego od 14 VI 1982
Dąbrówki od 18 XII 1989 upamiętnia księżniczkę czeską, żonę księcia Mieszka I (około 930 – 977)
Dokerów od 28 III 1987 28 III 1987 nazwę tę utraciła ulica w Brzeźnie
Marcina Dragana od 14 VI 1982
Aleksandra Fleminga od 19 IV 1977 skreślona z listy ulic Gdańska 29 XII 1999,
od południa równoległa do ul. Bitwy pod Lenino,
upamiętniała szkockiego lekarza, laureata Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny (1881–1955)
Witolda Grabowskiego od 19 IV 1977
Stanisława Hebanowskiego od 28 V 1988
Ludwika Hirszfelda od 19 IV 1977 upamiętnia lekarza, twórcę polskiej szkoły immunologicznej (1889–1954)
Henryka Hubertusa Jabłońskiego od 19 XII 1990
Kolonia Postęp od 1926 Laubenkolonie Bischofsberg I, od 1929 Bergeshöh obecna nazwa od 1946
Kolonia Przyszłość od 1927 Laubenkolonie Bischofsberg II, od 1929 Lieblingsruh obecna nazwa od 1946
Kolonia Spójnia Zukunft skreślona z listy ulic Gdańska 29 XII 1999,
boczna na północny zachód od Kolonii Studentów, przy al. Armii Krajowej
Kolonia Studentów od 1928 Laubenkolonie Bischofsberg III, od 1929 Sonnental, od 1946 Juliana Fałata obecna nazwa od 1948
prof. Kazimierza Kopeckiego od 16 XII 1986
Królowej Bony od 28 IX 2000 upamiętnia królową Polski, żonę Zygmunta I Starego (1494–1557)
Królowej Jadwigi od 18 XII 1989 upamiętnia królową Polski z dynastii Andegawenów, żonę Władysława Jagiełły, świętą Kościoła katolickiego, patronkę Polski (1373–1399)
prof. Romana Lipowicza od 30 I 1997
Lotników Polskich Weddigenstrasse
na pamiątkę kapitana Otto Weddigena (1882–1915), dowódcy U-Bootów w okresie I wojny światowej
obecna nazwa od 1945
Lubuska Stolzenberger Weg obecna nazwa od 1946 zachodni odcinek dochodził do obecnej ul. Gerwazego na Wzgórzu Mickiewicza, ciągłość ulicy została przerwana przez budowę al. Armii Krajowej
Łańcucka od 28 IX 2000
Łużycka Graf Spee Strasse,
na pamiątkę wiceadmirała niemieckiego Maksymiliana von Spee (1861–1914)
obecna nazwa od 1946
Antoniego Józefa Madalińskiego Wonneberger Grund,
od 1945 Heleny Modrzejewskiej, polskiej aktorki (1840–1909)
obecna nazwa od 1946 od nr. 2 do końca,
upamiętnia generała, dowódcę insurekcji kościuszkowskiej (1739–1804)
Marii Ludwiki od 18 XII 1989 upamiętnia księżniczkę mantuańską, królową Polski, żonę Władysława IV i Jana II Kazimierza (1611–1667)
Bernarda Milskiego od 14 VI 1982
Nieborowska od 28 IX 2000
Odrzańska Tirpitzstrasse,
na pamiątkę niemieckiego admirała Alfreda von Tirpitza (1849–1930)
obecna nazwa od 1946
rondo Stanisława Kowalskiego (u zbiegu ul. Wilanowskiej i Nieborowskiej) od 22 II 2018
rondo Anny Piaseckiej (u zbiegu ul. Chałubińskiego, Odrzańskiej, Styp-Rekowskiego i Worcella) od 31 I 2019 upamiętnia nauczycielkę (1882–1980), pierwszą posłankę z Pomorza w Sejmie RP w 1920
Pohulanka Stolzenberger Weg obecna nazwa od 1945
Ptasia Vogelgreif obecna nazwa od 1945 od nr. 39 do nr. 51, nieparzyste
Reformacka Am Stolzenberger Klostergarten obecna nazwa od 1945
Rogalińska od 28 IX 2000
Ludwika Rydygiera od 19 IV 1977 upamiętnia lekarza, profesora i generała brygady WP (1850–1920)
al. gen. Władysława Sikorskiego od 14 VI 1982 upamiętnia Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych i premiera Rządu RP na Uchodźstwie podczas II wojny światowej (1881–1943)
Stoczniowców Bischofstal,
od 1945 Pilicka
obecna nazwa od 27 II 1950 przedłużona na Siedlce (do ul. Malczewskiego),
od 24 IV 1997 północny odcinek otrzymał nazwę gen. Stefana Grota-Roweckiego
Jana Styp-Rekowskiego Brommystrasse,
na pamiątkę niemieckiego kontradmirała Karla Rudolfa Brommy’ego (1804–1860),
od 1945 Monte Cassino
od 20 XII 1951 Mariana Buczka, upamiętniała działacza socjalistycznego i komunistycznego (1896–1939)
obecna nazwa od 13 XII 2017 , nadana decyzją wojewody gdańskiego, uznaną przez Naczelny Sąd Administracyjny 13 XI 2018 upamiętnia działacza kaszubskiego i Związku Polaków w Niemczech, więźnia obozów koncentracyjnych (1874–1942)
Antoniego Suchanka od 19 XII 1990
Lubomira Szopińskiego od 19 XII 1990 upamiętnia dyrygenta, twórcę Zespołu Pieśni i Tańca „Kaszuby” (1913–1961)
prof. Stanisława Szpora od 31 V 2007
Damazego Tilgnera od 29 XII 1999
Topazowa od 24 II 2000
Wawelska od 17 XII 1998
prof. Józefa Więckowskiego od 16 XII 1986
Wilanowska od 28 IX 2000
Wincentego Witosa od 14 VI 1982 upamiętnia działacza ludowego, trzykrotnego premiera II RP
Stanisława Worcella Scheerstrasse,
na pamiątkę wiceadmirała niemieckiego Reinharda Scheera (1863–1928),
od 1945 Tobrucka
obecna nazwa od 20 XII 1951 upamiętnia działacza politycznego i publicystę (1799–1857)
bp. Andrzeja Wronki Prinz-Adalbert-Strasse,
na pamiątkę księcia Adalberta Pruskiego, bratanka króla Prus Fryderyka Wilhelma III (1811–1873),
od 1945 Obrońców Londynu,
od 20 XII 1951 Pawła Findera,
na pamiątkę działacza komunistycznego (1904–1944)
obecna nazwa od 16 II 1993
Zamiejska początkowo Bergstrasse,
od 1942 Theodor-von-der-Pfordten-Straße,
na pamiątkę działacza NSDAP, uczestnika puczu monachijskiego (1873–1923)
od nr. 32 do nr. 50, parzyste
Zielonogórska od 19 IV 1977
Liczba ludności dzielnicy Chełm 2010– 2016
Rok Liczba ludności
2010 46 236
2011 47 040
2012 48 061
2013 48 886
2014 49 619
2015 50 049
2016 50 566
RED
Osobiste
Przestrzenie nazw

Warianty
Widok
Działania
Partner Główny



Wydawca Encyklopedii Gdańska i Gedanopedii


Partner technologiczny Gedanopedii